|
Robert Elsie
Zhan Klod Faveirial. Historia (më e vjetër) e
Shqipërisë
[Përgatitur për botim nga Robert Elsie]
Përktheu Gent Ulqini
Redaktoi dhe pajisi me shënime Qemal Velija
ISBN 99927-982-7-0
Plejad, Tirana 2004
552 pp.
 HYRJE
Për shkak të pozicionit
të saj gjeografik, Shqipëria, megjithëse shpesh
e izoluar, ka qenë përherë në udhëkryqin
e perandorive dhe qytetërimeve. Në lashtësi, për
shekuj me rradhë, ajo është gjendur në kufirin
politik, ushtarak dhe kulturor ndërmjet Lindjes dhe Perëndimit,
në fillim midis perandorisë romake dhe qytetërimit
grek, e më pas në Mesjetë, midis Italisë
katolike dhe Bizantit ortodoks. Më tej, deri më pushtimin
e plotë nga turqët, ajo gjendej në frontin midis
Europës kristiane dhe Lindjes islamike. Më në
fund, në kohët e sotme, pas 30 vjet pavarësie
si shtet, ajo ndërmerr rolin e çuditshëm të
një këndi të vogël stalinist, apo më
mirë, të themi surrealist, ndërmjet perandorisë
sovjetike dhe perëndimit kapitalist e demokratik.
Në shekullin e tetëmbëdhjetë,
historiani britanik Eduard Gibon (1737-1794) e përmend Shqipërinë
si një vend përballë Italisë, por të
njohur më pak se Amerika në brëndësi. Ata
që thonë se pak ka ndryshim, përveçse tani
Amerika njihet pakëz më mirë, nuk do ta kishin
aspak gabim. Shqipëria, tokë dhe hapësirë
kulturore europiane qysh prej lashtësisë, mbetet përherë
enigmatike dhe e kuptuar keq, si ajo në gjendjen e shekullit
të 18-të, në kohën e Gibonit, edhe në
shekullin e 19-të, në kohën e Zhan-Klod Faveirialit,
dijetarit të parë që shkroi historinë e saj.
MBI AUTORIN
Zhan-Klod Faveirial lindi më
25 mars 1817 në Usson en Forez, fshat malor në
Auvergne, në lindje të Sent-Etienit. I jati
i tij quhej Pjer Faveirial, kurse nëna Zhanë M. Bashëlard.
Autori kreu studimet e larta në seminaret e Lionit, dhe
erdhi në Paris në vitin 1843, në moshën 26
vjeçare, ku u pranua në Kongregacionin e Misionit
Lazarist, më 11 mars. Në 1 qershor 1844, ai u emërua
nën-xhakon dhe, 6 muaj më vonë, më 18 dhjetor,
u emërua xhakon. Pasi bëri betimin e tij, më 13
mars 1845, ai mori shenjtërimin e Kongregacionit, dhe u
bë prift më 17 maj të po këtij viti. Pak
kohë më pas, më 1 qershor 1845, ai u dërgua
si misionar në Santorini të Greqisë si vendqëndrim
të parë, pavarësisht se ai kish dëshirë
të shkonte në Kinë.
Në korrik të vitit 1847, e
rigjejmë në Kostantinopojë, ku Kongregacioni mori
një strehë, që ishte e një rëndësie
të madhe për veprimtaritë e kishës katolike
në Perandorinë Otomane. Dhe këtu, në strehën
Shën-Benua, autori kalon vitet vendimtare të jetës
së tij, ku tek ai zgjohet një interes i veçantë
për etnitë e ndryshme të Turqisë Europiane,
domethënë, të Ballkanit jugor. Në vitin 1866
ai u dërgua në Selanik, e më pas më 1867
në Manastir (Bitola), qytet që sot gjendet në
jugperëndim të Republikës së Maqedonisë.
Në atë kohë, Selaniku dhe Manastiri ishin qytete
me një popullsi të përzier, dhe qendra të
rëndësishme tregëtare të Perandorisë
Otomane. Turqia Europiane ishte e populluar sigurisht jo vetëm
nga turqët dhe grekët, por edhe prej bullgarëve,
popull sllav, që në këtë pjesë të
gadishullit quhen maqedonas, prej vllehëve ose arumunëve,
që flasin një gjuhë romane në përgjasim
me rumanishten e Rumanisë, dhe, më në fund, prej
Shqiptarëve me gjuhën e tyre të veçantë,
që rrallë gjendej e shkruar në atë kohë.
Me përjashtim të një qëndimi të shkurtër
në Albi, në vitin 1878, Faveirial duket se ka kaluar
pothuaj një gjysëm shekulli në Europën Juglindore,
kryesisht në Manastir dhe Kostandinopojë.
Ndër vitet 1858 dhe 1867, në
Strehën Shën-Benua, në brigjet e Bosforit, është
koha kur Faveirial filloi të grumbullonte një bibliotekë
historike të librave të rrallë në lidhje
me shqiptarët, Bullgarët dhe Vllehët. Ai ishte
një erudit kureshtar për historira, që pyeste
me kujdes udhëtarët dhe bashkudhëtarët, dhe
nuk rreshtte së shkruari gjithçka që ai kish
dëgjuar të thuhej. Faveirial rrëmonte historinë
e popujve të pjesës jugore të Gadishullit Ballkanik
dhe i ndihmonte të përgatisnin të ardhmen e tyre.
Ai e vizitoi Shqipërinë në vitin 1884, dhe, bashkë
me Apostol Margaritin (1832-1902), inspektor i përgjithshëm
i shkollave rumune të Perandorisë Otomane, themeloi
shkolla në Berat, Korçë dhe Prizren.
Prej vitit 1859 deri më 1861, Zhan-Klod
Faveirial thuhet se ishte shpirti i lëvizjes bullgare. Ai
bëhet, gjithashtu, një mik i madhe i vllehëve
dhe, nga fundi i jetës së tij, i shqiptarëve.
Prej 1867 e deri sa vdiq, ai shërbente në Manastir
si profesor i liceut vlleh, ku jepte kurse të gjuhës
frënge dhe filozofisë. Bashkë me Margaritin ai
themeloi shkolla të tjera (1888-1893), megjithëse nuk
gjeti punë si mësues aty. Pas një jete pune ngulmuese,
Zhan-Klod Faveirial vdiq në Manastir, më 26 nëntor
1893.
Në Historia e Misionit Lazarist
të Manastirit (1942), Artur Drule na ka dhënë
njoftimet e mëposhtëme mbi At Faveirialin:
"Më 20 shtator 1866, Misioni
u shtua me një misionar, tashmë të shquar për
rolin që ai luajti në lëvizjen bullgare. Imz.
Faveirial ishte nga krahina e Auvergne-s. Fshati në
të cilin ai u lind, më 1817, Usson në Loire,
kufizohej me Puy-de-Dôme, por i përkiste dioqezës
së Lionit. Në seminarët e Lionit, ai kreu studimet
e tij të larta dhe fetare. U pranua në Kongregacion
në vitin 1843. Ai kish pasur dëshirë të bëhej
jezuit. Kërkoi të shkonte në Kinë ose në
Amerikë, por u dërgua në Lindje. Ai studjoi greqishten,
të cilën nuk kish dashur ta mësonte në Seminarin
e Ulët. Gjithë jetën e tij ai e kaloi si njeri
njëmend origjinal. Në pamjen fizike, tiparet e tij
ishin tepër të theksuara, mjekra e çrregullt,
dhe zëri i tij i lartë, me një frymë kritike
dhe shpesh agresive, që nuk të tërheqnin aspak.
Shëndeti i tij i ligur e bënte të heshtur dhe
e mbyllte atë në ftohtësi në dhomën
e tij. Por kjo dhomë e rrëmujshme zbulonte një
artist, ose më mirë një shkrimtar të pasionuar
të historisë. Ai studionte gjuhët më të
ndryshme, turqisht, italisht, bullgarisht, dhe grumbullonte aty
libra të vjetër dhe bashkëkohore në lidhje
me popujt ballkanikë. Ai pyeste të huajt që kalonin,
dhe pena e tij e palodhur nuk rreshtte së shkruari gjithçka
që dëgjonte të thuhej. Në Shën-Benua
ai ishte asistent i Imz. Renjiesë dhe, me shakatë e
tij, e vinte në telash eprorin. Çështja bullgare
i interesonte në mënyrë të veçantë
dhe gazeta "La Bulgarie", e drejtuar nga Cankov,
ishte mbi të gjitha vepër e tij. Por, kundërshtitë
në pikëpamje që ai kishte me Imz. Brunonin, e
bëjnë aq të pakënaqur këtë të
fundit, sa të realizonte largimin e misionarit. Në
këto rrethana, zemërthyer dhe i acaruar, Imz. Faveirial
vjen në Manastir. Ai mund të ndihmonte në punën
e konvertimit të bullgarëve, por Perëndia duket
se e kishte caktuar që të merrej veçanërisht
me vllehët, dhe ja përse ai i vihet studimit të
gjuhës dhe historisë rumune (fq. 13-14).
Megjithatë, Imz. Faveirial shkonte
gjithnjë përpara. Ai e trajtoi Çështjen
e Lindjes nga pikëpamja fetare. I dha dorën e fundit
Katekizmit Vllah, dhe siguroi një histori të Shqipërisë.
Ai u dërgonte raporte të shumta Vizitorëve, Imz.
Bonetit dhe Atit të Shënjtë. Tashmë, ishin
shqiptarët subjekt i preokupimeve të tij. Pas lëvizjeve
bullgare dhe vllahe, doli në skenë një çështje
e ngjashme shqiptare. "Shqiptarët", shkruante
ai, "përbëjnë një komb, një racë
të fortë e të guximshme, që kërkojnë
pavarësinë e tyre. Mirditorët janë për
Francën si maronitët e Libanit. Bib-Doda, prijësi
i tyre, shpeshherë na ka përsëritur këto
fjalë: 'Unë dëshiroj që Kongregacioni të
interesohet për Shqiptarët ashtu si për Vllehët,
dhe të mos na lërë mënjanë' (fq. 53)."
Në këtë pasqyrë
tepër të shkurtër të momenteve kryesore të
jetës së autorit mund të shtohen disa të
dhëna mbi Faveirialin, që gjenden në një
letër të shkruar në Manastir, më 27 nëntor
1893, nga Imz. Vinsent Dypua, prift i misionit, për të
njoftuar Strehën-Amë në Paris mbi vdekjen e dijetarit
të madh të gadishullit:
"Zotërinj e kolegë
të dashur. Zoti qoftë me ne! Më 25 nëntor,
në orën 11:25 të natës, Imz. Faveirial ndërroi
jetë. Ishte një pneumoni që e ndau nga ne. Ai
u shua ngadalë, pasi kishte marrë kungatën e pendesës
dhe të mirosjes më të lartë. Ishte mjaft
i lidhur me vllehët, dhe u pati bërë atyre shërbime
të mëdha. Po ashtu, edhe ata ndjejnë keqardhje
sinqerisht për të. Ai i ishte përkushtuar kësaj
veprimtarie të rëndësishme të quajtur lëvizja
vllahe. Ju jeni në dijeni se ky koleg jepte mësim
tek vllehët katër kurset e fundit më të përparuara
për frëngjishten, duke përfshirë këtu
kursin e filozofisë. Ju, po ashtu, e dini që në
kolegjin vllah të Manastirit, gjuha franceze ishte shumë
e kultivuar. Nga kjo pikëpamje, kjo veprimtari nuk është
pa interes, por më duket se urohet me gjithë shpirt
kthimi i njerëzve të tillë në bashkësinë
katolike. Unë i njoh nga pamja katër priftërinj
vllehë që, sipas Imz. Faveirialit, janë katolikë
dhe përmendin emrin e Papa Leonit XIII në liturgjitë
e tyre, por nuk mund t'iu them ju nëse besimtarët e
këtyre priftërinjve janë po aq katolikë.
Kolegu im i mori në varr të gjitha sekretet e tij.
Kurrë, kurrë ai nuk më ka thënë gjë
mbi këto çështje, dhe ja ku jemi para kësaj
gjendjeje. Ju e shihni që çështja është
tepër e errët, dhe vetëm Imz. Lobri në Kostantinopojë
mund të mësojë diçka, pasi në këtë
kryeqytet gjendet z. Apostol Margariti, shefi civil i kësaj
lëvizjeje skizmatike me Fanariotët. I yni Imz. Faveirial
ka punuar në Lindje përgjatë një gjysëm
shekulli. Ai ka lënë shumë dorëshkrime. Është
një punë mjaft e madhe. Unë guxoj ti kërkoj
me anë tuaj që Ati i Shënjtë të na dërgojë
një koleg shumë të aftë si historian dhe
teolog, që të mund të shqyrtojë këto
dorëshkrime. Kjo do të ishte më e thjeshtë
sesa ti dërgonim ato në Paris. Kam bindjen se Kongregacioni
do të përfitonte shumë nga këto punë.
Ky koleg hulumtues, do të duhej të qëndronte rreth
një muaj këtu, për ti hedhur një sy për
kënaqësinë e tij këtyre shkrimeve dhe kësaj
korespondence mjaft të madhe të letrave profesionale
në lidhje me bullgarët, vllehet dhe besimin katolik.
Sikur ky koleg të sillte me vete një llampë, që
të ishte me diametër rreth 15 cm., pasi shkrimi i Imz.
Faveirialit është sui generis, dhe shumë
i vështirë për tu lexuar...
Përkujtimet e ardhura në mënyrë
proçesionale mbi trupin e pajetë të të
ndjerit Imz. Faveirial, janë kurora lulesh natyrore, dhe
secilës prej tyre i është bashkangjitur një
shirit i zi dy metra i gjatë. Njëra prej tyre është
edhe: "Familja Margariti, kujtim i përjetshëm".
Një tjetër: "të përnderuarit At Faveirial,
nxënësit e liceut rumun", e më tej: "Trupa
e profesorëve, për At Zhan Faveirialin". Inxhinjerët
francezë, gjithashtu, vunë kurorat e tyre. Konsulli
i Austro-Hungarisë, po ashtu, solli një tjetër
shumë të bukur. Katolikët e Manastirit, më
tej, kanë dhënë një kurorë dhe një
cohë të bukur mortuale. Një turmë e madhe
njerëzish mori pjesë në ceremoninë funerale
të të ndjerit. Aty ishin pesë konsuj: ai austriak,
anglez, rumun, serb dhe rus. Konsulli grek mungonte në këtë
ceremoni funebre. Ne duhet të ndjejmë keqardhje, pasi,
në vend që të ma përkrahte, ai na braktisi,
dhe ky është shkaku që ambasada e Francës
duhet të na dërgojë për konsull një
francez nga Franca. Imz. Faveirial është i dioqezës
së Lionit. Ai ka ende të afërm, një mbesë
të martuar dhe me fëmijë besoj. Njoftojeni dhe
bëni i ditur se xhaxhai i saj vdiq nga një pneumoni
pa vuajtje të mëdha. Gjatë gjithë ditës
mortore, ne e lamë të ekspozuar në kishëzën
e dashur, dhe njerëzia shpreheshin: "Ai po fle,
ky At i mirë nuk ka vdekur".
MBI LIBRIN "HISTORIA E SHQIPËRISË"
Zhan-Klod Faveirial duket se ka shkruar
mjaft, por la pak vepra të botuara. Mund të flitet
për librat që ai botoi, para së gjithash në
gjuhën bullgare, vepra tashmë shumë të rralla.
Midis tyre gjenden:
- Manuel de politesse (Manual i mirësjelljes),
në gjuhën bullgare, Kostandinopojë 1858.
- Dialogues français-bulgares (Dialogje frëngjisht-bullgarisht),
Kostandinopojë 1859.
- Grand catéchisme raisonné à l'usage
des Bulgares Unis (Katekizëm i Madh për përdorim
të Bullgarëve Unitë), në gjuhën bullgare,
Kostandinopojë 1862.
Nga pena e tij njohim, po ashtu, disa
artikuj mbi gjendjen në Manastir, mbi çështjen
bullgare dhe liturgjinë bullgare, dhe, më së fundi,
një korrespondencë të bëgatë.
Për fat të keq, thelbësorja
e veprës së tij të madhe nuk u publikua kurrë.
Midis dorëshkrimeve të rëndësishme të
tij gjenden edhe këto:
- Histoire de l'Albanie (Historia e Shqipërisë),
që kemi në dorë.
- Histoire valaque (Historia vllahe), 1891.
- Histoire de la presqu'île d'Illyrie (Histori
i gadishullit të Ilirisë), s.d.
- Catéchisme valaque à l'usage des prêtres
(Katekizëm vllah për përdorim nga priftërinjtë),
1891.
Ishte fillimi i viteve 1990, kur autori
i këtyre rradhëve kishte dëgjuar për herë
të parë zëra mbi një Histori të Shqipërisë
të konsiderueshme. Thuhej se dorëshkrimi gjendej në
Stamboll. Kërkimet tona në Sulemanije dhe në arkiva
të tjera të metropolit turk, nuk nxorrën gjë
në dritë, dhe ishte më tepër fati që
na udhëhoqi, në pranverën e vitit 1998, drejt
kolegjit Shën-Benua në Karakoj, pak hapa larg Bririt
të Artë. Kolegji francez i Stambollit gjendet sot në
mjediset e strehës së Kongregacionit të Misionit
Lazarist. Për dorëshkrimin në fjalë nuk dihej
asgjë në kolegj, e për më tepër, që
dosja "Shqipëria", dhe pjesa më e
madhe e arkivave të Kongregacionit, qenë riatdhesuar
në Paris. Më në fund, më 20 shtator 1999,
At Iv Danzhu, përgjegjës për arkivat e Strehës-Amë
të Bashkësisë së Misionarëve Lazaristë
në Paris, na sinjalizoi rastësisht zbulimin e saj,
të veprës më të rëndësishme të
Faveirialit.
L'Histoire de l'Albanie (Historia
e Shqipërisë) e Zhan-Klod Faveirialit ishte shkruar
midis viteve 1884 dhe 1889. Dorëshkrimi, që përmban
483 faqe, është vepër e shumë duarve. Mund
të llogaritet se At Faveirial ia ka diktuar ndihmësve
të tij në Manasitr. Ai përmban, gjithashtu, korrigjime
dhe shtesa nga dora e autorit. Megjithë këto ndryshesa,
të krijohet përshtypja se autori nuk e kishte përfunduar
menjëherë punën e tij të madhe, dhe se ai,
po se të kishte rastin të botonte Historinë
e Shqipërisë, do të kishte bërë
edhe disa ndryshime si dhe korrigjime të shumta. Ndoshta
do të kishte shtuar, po ashtu, edhe disa kapituj për
të dhënë një pamje më të plotë
të historisë së këtij rajoni.
Sido që të jetë, Historia
e Shqipërisë e Zhan-Klod Faveirialit është
vepër e një rëndësie të madhe kulturore
për popullin shqiptar. Ajo është vepra e parë
që gjurmon historinë e plotë të Shqipërisë,
nga lashtësia deri në gjysmën e dytë të
shekullit të nëntëmbëdhjetë. Faveirial,
duhet thënë, nuk kishte një koncept të qartë
dhe të saktë për shqiptarët në tërësi
si komb dhe si popull, siç njihen në kohët e
sotme. Historia e tij është, më saktë, ajo
e një treve juglindore europiane, me popullsitë e saj
të ndryshme: Shqiptarët sigurisht, por gjithashtu edhe
vllehët e Pindit, grekët, turqët dhe sllavët.
Po ashtu, Historia e Shqipërisë është
për më tepër historia e gjithë pjesës
juglindore të Gadishullit Ballkanik, duke përfshirë
këtu, jo vetëm Shqipërinë e sotme, por edhe
Epirin, Malin e Zi, dhe gjithe Maqedoninë. Lexuesi do të
gjejë, gjithashtu, informacione të rëndësishme
mbi historinë e kishës katolike në Ballkan, duke
perfshirë këtu hollësitë interesante mbi
historinë e Patriarkatit të Ohrit (1394-1767).
Vepra e Faveirialit pasqyron njohuritë
e historisë së Ballkanit për sa ishin në
atë kohë, dhe para së gjithash, mënyrën
e të shkruarit. Autori duket se ka përdorur të
gjitha burimet e rëndësishme të historisë
ballkanike, të shfaqura deri në ditët e sotme:
Aravantinos, Ami-Bué, Kanty, Dezobri dhe Bashële,
Farlati, Hamer-Purgshtal, Hekard, Lavale, Le Bo, Lekian, Puarson
e Kais, dhe, mbi të gjitha, të madhin Pukëvil.
Ai ishte, gjithashtu, në dijeni të veprave të
letërsisë shqipe, për shembull, të autorëve
klasikë të shekullit të 17-të, si Budi, Bardhi
(Bianchi) e Bogdani.
Megjithëse kjo nuk përkon tërësisht
me kërkesat e lexuesit bashkëkohës, apo të
studiuesit të historisë ballkanike ose fetare, dhe
megjithëse nuk është tërësisht e besueshme
në fakte, ashtu siç njihen ato sot, pas një
shekulli kërkimesh të mëtejshme, Historia e
Shqipërisë e Zhan-Klod Faveirialit është
një vepër plot me njoftime të reja dhe përfshin
hollësi të shumta që nuk gjenden kund tjetër.
Lexuesi do të vërë re, qysh në fillim, se
autori e shkruan historinë e tij me pasion dhe entuziazëm,
por që nuk i shpëton dot vlerave dhe paragjykimeve
fetare dhe kombëtare të mjedisit dhe kohës së
tij. Faveirial është një prift katolik që
punonte në zemër të një rajoni ortodoks të
Perandorisë Otomane. Armiqësitë e dukshme që
ai ushqente, për shembull kundër Ortodoksisë greke,
- dhe, duhet theksuar, kundër grekëve në përgjithësi,
- ndoshta e bëjnë lexuesin bashkëkohës të
vërë buzën në gaz. Atij i falen këto
teprime, të cilat shërbejnë, në të njëjtën
kohë, për të pasqyruar frymën e kohës
së tij.
NJË MONUMENT I HISTORIOGRAFISË BALKANIKE
Historia e Shqipërisë
e Zhan-Klod Faveirialit është një vepër me
rëndësi kulturore, pasi ajo përbën librin
e parë që i kushtohet tërësisht historisë
së këtyre vendeve ballkanike. Nga pikëpamja e
konsolidimit të vonshëm të shqiptarëve si
popull në tërësi, e mbi të gjitha, të
Shqipërisë si shtet, dhe ndoshta, po ashtu, për
shkak të anëve enigmatike të historisë shqiptare,
veprat e tjera të shekullit të 19-të, si dhe vetë
të dhjetëvjeçarëve të parë të
shekullit 20-të, janë të rralla dhe për më
tepër të pjesëshme.
Si krahasim, duhen vënë në
dukje edhe faktet e mëposhtëme. Pothuaj në të
njëjtën kohë që At Faveirial hartonte Historinë
e Shqipërisë, doli në Itali Le Istorie
albanesi (Histori shqiptare), Salerno 1886, vepër në
katër vëllime e Françesko Tajanit. Po në
shekullin e 19-të, ndeshet, gjithashtu, historia e parë
e këtij vendi në gjuhën shqipe T'nnollunat
e Sccypniis prei gni Gheghet ci don vènnin e vet,
Aleksandri 1898, të shqiptarit Stefë Curani (1865-1941).
Në fillim të shekullit 20, del botimi i Historia
é Shcypniis ch'me fillése e déri me kohe
ku ra ne dore te Turkut, Bruksel 1902, vepër me 416
faqe, e shkruar nga prozatori i parë i madh i letërsisë
shqipe, Ndoc Nikaj (1864-1951).
Gjatë luftës së parë
botërore, Shqipëria, shtet i pavarur qysh prej vitit
1912, por vend kufitar i Perandorisë Austriake, tërheq
për hërë të parë vëmendjen e historianëve
seriozë të botës gjermanishtfolëse. Ndër
veprat kryesore të asaj kohe gjenden:
- Geschichte von Montenegro und Albanien (Historia e
Malit të Zi dhe e Shqipërisë), Gotha 1914, e Spiridion
Gopçeviçit, dhe
- Geschichte Albaniens (Historia e Shqipërisë),
Laipcig 1914, e Karl Roth.
Pak kohë më pas, doli në
frëngjisht Brève histoire de l'Albanie et
du peuple albanais (Histori e shkurtër e Shqipërisë
dhe e popullit shqiptar), Bukuresht 1919, e historianit të
madh rumun Nikolla Jorga (1871-1940), libër modest prej
68 faqesh.
Arkivat e Kongregacionit të Misionit
Lazarist në Paris përmbajnë, gjithashtu, dokumenta
të tjera të rëndësishme për historinë
e Shqipërisë dhe për historinë e kishës
katolike tek Shqiptarët në fund të shekullit të
19-të. Bëhet fjalë, mes tjerash, për dokumenta
dhe korrespondencë të shkruar nga personalitete të
asaj periudhe, disa të njohur, e të tjerë të
harruar tashmë. Midis tyre mund të përmenden emra
si: princi Prenk Bib Dodë Pasha (vdekur më 1920), Davidika
Bib Doda, Margjela Bib Doda, Imz. Dario Buçareli (1827-1878),
Imz. Fulgenc Carev, Abat Doçi (1846-1917), Gjon Pjetër
Karadaku, Fransua-Ksavier Lobri, André Logoreci, Simon
Lumezi, Anton Bytyçi, Mikel Tarabulluzi dhe Gjergj Çako.
Pjesa më e madhe e dokumentave të
këtyre arkivave, që më parë gjendeshin në
kolegjin Shën-Benua në Stamboll, u riatdhesuan tashmë
në Paris, por, për fat të keq, nuk ka inventar
të përpiktë, ngaqë liceu në Stamboll
u pushtua nga ushtarët turq më 1914, dhe disa dokumenta
u zhdukën që atëhere. Përsa i përket
bibliotekës së madhe të librave që At Faveiriali
kishte grumbulluar, duke përfshirë këtu pa dyshim
shumë nga dorëshkrimet e tij, duket se janë shkatërruar
gjatë rënies së zjarrit në qendrën e
Misionit në Manastir, në korrik të vitit 1909.
Duke botuar këtë libër,
më se një shekull më pas, më mbetet vetëm
të falenderoj Misionin Lazarist ne Paris, dhe në veçanti,
At Iv Danzhu dhe Paul Henzman, për ndihmën dhe bujarinë
e tyre, dhe të shpresoj se vepra e madhe e Zhan-Klod Faveirialit,
e gjetur më së fundi, pas një shekulli zhdukjeje,
do të lexohet e vlerësohet nga lexuesi i shekullit
të 21-të.
Robert Elsie
Olzheim (Eifel), Gjermani, 2001
|
